شمه ‏ای از فضائل و مناقب امام سجاد علیه السلام

در روز چهار شعبان، 38 سال پس از هجرت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرزندی پاک از سلاله فاطمه زهرا علیها السلام در مدینة النبی به دنیا آمد و چشم شیعیان را روشن نمود . نام او <<علیrlm;>> بود که بعدها به <<زین العابدینrlm;>> و <<سجاد>> مشهور گشت .

دو سال پس از تولد او، جدش امیر مؤمنان علی علیه السلام در محراب عبادت، به شهادت رسید و پس از آن به مدت ده سال، شاهد حوادث دوران امامت عمویش امام حسن علیه السلام بود . از سال پنجاه هجری، به مدت یازده سال در دوران پر فراز و نشیب امامت پدرش حسین بن علی علیهما السلام که با قدرتrlm; طلبی معاویه و پسرش یزید مصادف بود، در کنار او قرار داشت و پس از آن، در محرم الحرام سال 61 هجری پس از قیام و شهادت پدر بزرگوارش در حادثه کربلا، امامت و زعامت جامعه اسلامی را عهدهrlm;دار شد (1). این دوران که 34 سال به طول انجامید، با حکومت عده ای از حاکمان مقارن بود که عبارتند از:
1- یزید بن معاویه (61- 64 ه . ق)
2- عبد الله بن زبیر (61- 73 که به صورت مستقل حاکم مکه بود)
3- معاویة بن یزید (چند ماه از سال 64)
4- مروان بن حکم (نه ماه از سال 65)
5- عبد الملک بن مروان (65- 86)
6- ولید بن عبد الملک (86- 96)
آن امام همام، در سال 94 یا 95 هجری در مدینه منوره رحلت نمود و در قبرستان بقیع در کنار قبر عمویش امام حسن مجتبی علیه السلام به خاک سپرده شد (2).
دوران امامت آن حضرت، با یکی از سیاهrlm;ترین ادوار تاریخ اسلام همراه بود . بعد از حادثه دلrlm;خراش عاشورا و پس از انعکاس این خبر در سراسر کشور اسلامی، رعب و وحشتrlm;شدیدی بر جامعه حکم فرما شد و برای مردم مسلم گردید که یزید، پس از کشتن فرزند رسول خدا، که از قداست و عظمتrlm; بالایی برخوردار بود و به اسیری بردن زن و فرزندان او، از هیچ ظلم و جنایتی دریغ نخواهد کرد .
از دیگر حوادث تلخ این دوران، (واقعه حره) بود که بنا به نقل اکثر مورخین، لشکریان یزید، به فرماندهی مسلم بن عقبة، برای سرکوب مردم مدینه که در مقابل ظلم و جور حکومتrlm; بنی امیه به مخالفت پرداخته بودند، عازم آن شهر شدند و پس از حمله به مدینه، به دستور یزید، سه روز جان و مال و آبروی مردم مدینه مباح شد، از این رو عده زیادی از مردم بیrlm;گناه به قتل رسیدند (3) و حدود هزاران زن بیrlm;شوهر، باردار شدند (4).
پس از آن واقعه، لشکریان یزید برای سرکوب عبد الله بن زبیر که در مقابل یزید، به مخالفت پرداخته بود عازم مکه شدند و پس از محاصره آن شهر، خانه خدا و حرم امن الهی را با منجنیق، سنگ باران کردند و بر آن آتش گشودند به طوری که پردهrlm;ها، و سقف آن که از چوب ساخته شده بود در آتش سوخت (5).
در این ایام، شیعیان در خفا و تقیه روزگار سختی را سپری میrlm;کردند و جرات هیچ گونه اظهار محبتrlm;به اهل بیت علیهم السلام را نداشتند و اگر چنین کاری میrlm;کردند، مورد شکنجه و آزار قرار میrlm;گرفتند و یا حتی به قتل میrlm;رسیدند، چنان که <<یحیی بن ام طویلrlm;>> از یاران با وفای امام سجاد علیه السلام به جرم دوستی و پیروی از اهل بیت علیهم السلام دستگیر، و دستrlm;ها و پاهای او قطع شد و سپس به شهادت رسید (6) ، همچنین در زمان حاکمیت عبد الملک مروان، حدود 120 هزار نفر از مردم بیrlm; گناه که بسیاری از آنrlm;ها شیعیان اهل بیت علیهم السلام بودند به دستrlm;حجاج بن یوسف که مردی سفاک و بیrlm;رحم بود، به قتل رسیدند (7).
قلهrlm;های رفیع فضیلت
معرفت و شناخت تمام جنبهrlm;های شخصیتی ائمه علیهم السلام برای ما انسانrlm;های عادی و محدود در عالم طبیعت غیر ممکن است، چرا که آن انوار قدسیه در بالاترین مراتب و بلندترین قلهrlm; های فضیلت و کمال قرار داشته و غالب انسانrlm;ها توان رسیدن به آن قله rlm;های رفیع را ندارند و از درک آن عاجزند . امیر مؤمنان علی علیه السلام میrlm;فرمایند: <<ولا یرقی الی الطیر; و مرغان [بلند پرواز اندیشهrlm; ها ] نمیrlm;توانند به [بلندای ارزش ] من پرواز کنند . (8) >>
عبد العزیز بن مسلم، یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام نقل میrlm;کند که ما در شهر <<مرو>> بودیم، روز جمعه در مسجد جامع آن شهر اجتماع کرده بودیم که از امامتrlm; سخن به میان آمد، پس از آن بر امام وارد شدم و در این رابطه از ایشان سؤال کردم، آن حضرت تبسمی کردند و فرمودند: <<الامام واحد دهره، لا یدانیه احد ولا یعادله عالم ولایوجد منه بدل ولا له مثل ولا نظیر; امام یکتای زمان خویش است که احدی [در فضیلت] به او نزدیک نمیrlm;شود (به او نمیrlm;رسد) و هیچ دانشمندی با او برابری نمیrlm;کند و بدیل و مثل و نظیری ندارد .>>
و در ادامه فرمودند: <<فمن ذا الذی یبلغ معرفة الامام او یمکنه اختیاره، هیهات هیهات ضلت العقول; کیست که بتواند به حد شناخت امام برسد و یا بتواند او را برگزیند، هرگز، هرگز، عقول [از درک امام و شناخت او] عاجزند . (9) >>
فضائل و مناقب امام سجاد علیه السلام
بدیهی است که ما هرگز نمیrlm;توانیم مقام و منزلت واقعی امام سجاد علیه السلام را درک کنیم و تمام فضائل و مناقب او را به رشته تحریر در آوریم، ولی با غور در سیره رفتار آن حضرت، میrlm;توانیم گوشهrlm;ای از فضائل و منقبتrlm;های اخلاقی آن امام همام را برگیریم و وجود خود را از بوی خوش آن عطر آگین سازیم، از این رو شمهrlm;ای از آنrlm;ها را به اختصار بیان میrlm;نماییم .
علم
از فضائل و مناقب بارز ائمه علیهم السلام علم گسترده آنrlm;ها است که از آن به <<علم لدنیrlm;>> تعبیر میrlm;شود، علمی که از منبع فیض و ذات حق سرچشمه میrlm;گیرد . امام باقر علیه السلام میrlm;فرماید: <<ان لله عزوجل علمین: علم لا یعلمه الا هو وعلم علمه ملائکته ورسله فما علمه ملائکته ورسله فنحن نعلمه (10); خداوند دو گونه علم دارد، یکی علمی که مخصوص اوست و دیگری علمی که به ملائکه و رسولانش تعلیم کرده است و ما (ائمه) از این علم که به ملائکه و رسولان آموخته است، بهره rlm;مندیم .>>
از این رو یکی از ویژگیrlm;های ممتاز آن حضرت، احاطه علمی ایشان به اصول اعتقادی و احکام اسلامی بود، به گونهrlm;ای که در مقابل هر سؤالی که از او میrlm;شد، پاسخی دقیق و اعجابrlm; انگیز، بیان میrlm;نمود . این ویژگی منحصر به فرد، دانشمندان دیگر مذاهب را به تحسین و اعجاب واداشته بود، چنان که زهری، از علمای دربار عبدالملک مروان که از مخالفین اهل بیت علیه السلام به شمار میrlm;رفت، درباره امام سجاد علیه السلام میrlm;گوید: <<ما رایت احدا کان افقه منه (11); احدی را فقیهrlm; تر و دانشمندتر از علی بن الحسین علیهما السلام ندیدم .>>
ولی جای بسی تعجب و تاسف است که چگونه آن حضرت با آن مقام و عظمت علمی، مورد بیrlm; مهری و بیrlm;توجهی مردم و حتی دانشمندان و عالمان قرار میrlm;گرفت و لذا در زمره شاگردان ایشان فقط نام معدود کسانی همچون: جابربن عبدالله انصاری، ابوحمزه ثمالی، یحیی بن ام طویل و محمد بن جبیر بن مطعم، دیده میrlm;شود (12).
برگی از کتاب علم امام علیه السلام
کتاب شریف صحیفه سجادیه که حاوی ادعیه و مناجاتrlm;های چهارمین پیشوای شیعیان است، یکی از بزرگترین و مهمترین گنجینهrlm;های حقایق و اسرار الهی به شمار میrlm;رود، به همین خاطر به القابی چون <<انجیل اهل بیتrlm;>> و <<زبور آل محمد>> و <<اخت القرآنrlm;>> (13) مشهور گشته است و نظر به اهمیت و عظمت این کتاب، شرحrlm;های زیادی بر آن نوشته شده که صاحب کتاب <<الذریعةrlm;>> ، چهل و هفتrlm;شرح را نام برده است (14).
در سال 1353 ش آیت الله نجفی رحمه الله نسخهrlm; ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی (مفتی اسکندریه) به مصر فرستاد، وی پس از تشکر از دریافت این هدیه گرانrlm;بها، در پاسخ چنین نوشت: <<این از محرومیت ما است که تا کنون بر این اثر گران بهای جاوید، که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن میrlm;نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایینrlm;تر میrlm;یابم . (15) >>
دانشمندان و علمای بزرگ، پس از عمری تلاش و تعلیم و تعلم برای بیان کردن یا نوشتن مطلبی، زمان زیادی را به مطالعه و کنکاش میrlm;پردازند، ولی امام سجاد علیه السلام این مضامین بلند و مطالب عالی را در وقت مناجات با خالق خویش و در هنگامی که تمام توجهrlm;اش به معبود، معطوف بوده، نجوا میrlm;کرده است، و این نیست مگر جوششی از چشمه علم لدنی آن امام معصوم .
علاوه بر صحیفه سجادیه، رساله گران بهایی از آن حضرت به یادگار مانده که همچون پرتویی از نور، روشنی بخش راه انسان هاست . در این اثر جاوید که <<رسالة الحقوقrlm;>> نام دارد، 51 حق و وظیفه برای انسان بیان شده که از حقوق خداوند بر انسان و سپس حقوق اعضاء و جوارح شروع و به حقوق اهل ذمه ختم شده است (16).
کثرت عبادت
از مهمrlm;ترین عواملی که انسان را به سوی انجام عبادات بیشتر فرا میrlm;خواند، چشیدن طعم شیرین عبادت است و اگر انسان به مرتبهrlm;ای از کمال برسد که حلاوت عبادت را در اعماق وجود خود حس کند، هرگز وقتrlm;خود را در امور دیگر صرف نخواهد کرد، از این رو باید یکی از خواسته rlm;های ما از درگاه خداوند، این باشد که: <<واذقنی حلاوة ذکرک; [پروردگارا] حلاوت و شیرینی یادت را به من بچشان .>>
طبیعی است که امام سجاد علیه السلام با آن مقام بلند معنوی و غرق بودن در اقیانوس بیrlm;کران یاد خداوند و لبریز بودن وجود او از حلاوت ذکر حق، بیشتر وقتrlm;خود را به عبادت بپردازد . امام محمد باقر علیه السلام درباره عبادت پدر خود میrlm;فرماید: <<بلغ من العبادة ما لم یبلغه احد وقد اصفر لونه من السهر ورمضت عیناه من البکاء ودبرت جبهته من السجود و ورمت قدماه من القیام فی الصلاة (17); به حدی عبادت کرده بود که دیگران به آن حد عبادت نمیrlm;کنند و از شب زنده داری رنگش زرد گشته بود و از گریه چشمانش سرخ شده بود و از سجده پیشانیrlm;اش برجسته شده بود و از ایستادن برای نماز، پاهایش ورم کرده بود .>>
این ویژگی امام سجاد علیه السلام چنان برجسته بود که علمای دیگر مذاهب زبان به تحسین او گشودهrlm;اند، چنان که مالک بن انس (رئیس مذهب مالکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت) میrlm;گوید: <<ولقد بلغنی انه کان یصلی فی کل یوم ولیلة الف رکعة الی ان مات (18); به من خبر رسیده که علی بن الحسین علیهما السلام در شبانه روز، هزار رکعت نماز میrlm;خواند و این کار تا زمان وفات او ادامه داشت .>>
همrlm;چنینrlm;ابن ابی الحدید میrlm;گوید: <<وکان الغایة فی العبادة (19); [علی بن حسین علیهما السلام] نهایت در عبادت کردن بود .>> به همین خاطر آن حضرت به <<زین العابدینrlm;>> یعنی زینت عبادت کنندگان، مشهور گشت (20).
خشوع در عبادت
امام زین العابدین، به خاطر معرفت کامل و عشق وافری که به معبود خویش داشت، و مقام الوهیت را به خوبی درک نموده بود، در هنگام امور عبادی به پروردگار خود توجه کامل پیدا میrlm;نمود و نسبت rlm;به تمام امور اطراف خود بیrlm;توجه میrlm;گشت، آن چنان قلب او سرشار از یاد و ذکر خدا میrlm;شد که فضای دل را بر دیگر مخلوقات تنگ میrlm;نمود . ابو نعیم اصفهانی از علمای اهل سنت نقل میrlm;کند که: <<کان علی بن الحسین اذا فرغ من وضوء الصلاة وصار بین وضوئه وصلاته اخذته رعدة ونفضة، فقیل فی ذلک، فقال: ویحکم اتدرون الی من اقوم ومن ارید اناجی (21); همواره پس از وضو گرفتن و قبل از اقامه نماز، علی بن الحسین را لرزهrlm;ای فرا میrlm;گرفت، از ایشان درباره این حالتrlm;سؤال شد، امام علیه السلام فرمودند: وای بر شما! آیا میrlm;دانید که به درگاه چه کسی میrlm;ایستم و با چه کسی میrlm;خواهم مناجات کنم؟>>
همچنین ابی نوح انصاری نقل میrlm;کند، روزی در خانه rlm;ای بودیم که علی بن الحسین هم در آنrlm;جا حضور داشت و در حال عبادت کردن بود و به سجده رفته بود، ناگهان خانه دچار حریق شد، دوبار به آن حضرت گفتند: <<یابن رسول الله! النار; ای پسر رسول خدا! آتشrlm;>> ، ولی امام علیه السلام سر از سجده برنداشت تا آن که آتش خاموش شد، آن گاه به ایشان گفته شد: <<ما الذی الهاک عنها; چه چیزی تو را از آتش غافل ساخت؟>> آن حضرت در جواب فرمودند: <<الهتنی عنها النار الاخری (22); آتش آخرت مرا از آن غافل ساخت .>>
سیادت و عظمت
حاکمان بنی امیه و تمام کسانی که از اهل بیت علیهم السلام بغض و کینهrlm;ای به دل داشتند، تمام سعی و تلاششان این بود که با تبلیغات سوء بر علیه این خاندان، آنان را به انزوا کشانده و محبت مردم را نسبتrlm;به آنان کم کنند و نور ولایت را خاموش سازند <<یریدون لیطفؤوا نور الله بافواههم والله متم نوره ولوکره المشرکونrlm;>> (23); <<آنrlm;ها میrlm;خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند، ولی خداوند نور خود را کامل میrlm;کند، هر چند کافران خوش نداشته باشند .>>
ولی با همه این دسیسهrlm;ها و نیرنگrlm;ها و تبلیغات سوء، این خاندان در بین مردم مقام و منزلت والایی داشتند و مورد احترام و تکریم واقع میrlm;شدند .
نقل شده که هشام بن عبدالملک از حکام بنی امیه، برای انجام فریضه حج عازم مکه شد، به هنگام طواف، وقتی میrlm;خواست rlm;حجر الاسود را استلام کند، به خاطر ازدحام جمعیت، موفق به این کار نشد، سپس منبری را در کنار حرم گذاشتند و هشام بر روی آن نشست و لشکریان دور او را گرفتند، در همین موقع امام سجاد علیه السلام وارد شد، در حالی که عبایی بر دوش مبارکش بود ; <<احسن الناس وجها واطیبهم رائحة، بین عینیه سجادة; زیباترین مردم از نظر صورت و خوشبوترین مردم بود و در بین دو چشمش (محل سجده) علامتrlm; سجده نمایان بود .>>
امام علیه السلام در حال طواف هنگامی که نزدیک حجر الاسود رسید، مردم به خاطر هیبت او و به نشانه تجلیل و احترام، کنار رفتند تا ایشان حجر الاسود را استلام کنند . هشام، از این موضوع خشمگین شد . یکی از اطرافیان هشام، پرسید: این شخص کیست که مردم این گونه احترامش میrlm;کنند؟ فرزدق (شاعر معروف عرب) که آن حضرت را شناخته بود گفت: من او را میrlm;شناسم و بالبداهة شروع به خواندن اشعاری نمود و ابیات زیادی را در فضائل امام علیه السلام بیان نمود که به چند بیت از آن اشاره میrlm;کنیم:
هذا الذی تعرف البطحاء وطاته
والبیتrlm;یعرفه والحل والحرم
هذا بن خیر عباد الله کلهم
هذا التقی النقی الطاهر العلم
اذا راته قریش قال قائلها
الی مکارم هذا ینتهی الکرم
<<این کسی است که بطحاء (نام مکانی در مکه معظمه) جای پایش را میrlm;شناسد و خانه کعبه و حرم و بیرون حرم با او آشناست .
این شخص، پسر بهترین تمام بندگان است و پرهیزگار، برگزیده، پاکیزه، نشانه و راهنما است .
هنگامی که قریش او را ببینند، گوینده آنrlm;ها میrlm;گوید: کرم و جود، به مکارم او ختم میrlm;شود .>>
در این هنگام، هشام به شدت عصبانی شد و دستور داد فرزدق را در مکانی به نام <<عسفانrlm;>> بین مکه و مدینه، زندانی کنند (24).
تواضع
چهارمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، در میان مردم از جایگاه والایی برخوردار بود و فضائل اخلاقی، موقعیت علمی و قرابتی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت، سبب شده بود که عامه و خاصه او را احترام و تعظیم کنند، ولی با وجود چنین برخوردی از طرف مردم، تواضع و فروتنی یکی از ویژگیrlm;های ممتاز اخلاقی آن حضرت به شمار میrlm;رفت، به حدی که در پارهrlm;ای از اوقات مورد اعتراض برخی از مسلمانان واقع میrlm;شد، برای نمونه روزی امام علیه السلام وارد مسجد شد و پس از عبور از میان توده مردم، در کنار <<زیدبن اسلمrlm;>> نشست . در این هنگام، نافع بن جبیر لب به اعتراض گشود و به آن حضرت عرض کرد: <<غفر الله لک، انتrlm;سید الناس، تاتی تتخطی حتی تجلس مع هذا العبد; مغفرت و رحمتrlm;خدا بر تو باد، تو سید و سرور مردم هستی، پس چرا این گونه میrlm;روی تا در کنار این عبد بنشینی؟>> حضرت فرمودند: <<العلم یبتغی ویؤتی ویطلب من حیث کان (25); علم و دانش باید جستجو شود و داده شود و طلب میrlm;شود از هر جائی که باشد .>>
آری، مردان بزرگ همیشه در اوج عظمت و بزرگی، فروتنی و تواضع را سیره خود قرار میrlm;دهند و خود را در مقابل عظمت پروردگار جهانیان کوچک و ناچیز میrlm;بینند، از این رو هرگز به خود اجازه نمیrlm;دهند که با دیگر بندگان با کبر و غرور رفتار کنند .
امام سجاد علیه السلام در رفتار با مردم آن چنان متواضع بودند که برخی اوقات سعی میrlm;کردند در میان مردم ناشناخته باشند تا بتوانند متواضعانه با مردم برخورد نمایند و به آنrlm;ها خدمت کنند . امام صادق علیه السلام میrlm;فرمایند: امام سجاد علیه السلام هنگامی که مسافرت میrlm;نمود با قافلهrlm;ای حرکت میrlm;کرد که او را نمیrlm;شناختند و با اهل کاروان شرط میrlm;کرد که در طول سفر خدمت گذار آنان باشد . روزی بر همین منوال مسافرت نمود، از قضا مردی که امام را از قبل میrlm;شناخت، آن حضرت را مشاهده کرد، نزد کاروانیان رفت و به آنان گفت: آیا میrlm;دانید او کیست؟ گفتند: خیر، گفت: او علی بن الحسین علیهما السلام است، آنrlm;ها با شنیدن این سخن باسرعتrlm;به طرف امام علیه السلام رفتند و دست و پای او را بوسیدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا! آیا میrlm;خواهی که آتش جهنم ما را فرا بگیرد؟ اگر از جانب ما به شما بیrlm;احترامی صورت میrlm;گرفت، آیا تا ابد هلاک نمیrlm;شدیم؟ امام علیه السلام فرمود: روزی با گروهی مسافرت نمودم که آنان مرا میrlm;شناختند و به خاطر قرابتی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله داشتم مرا بیش از حد مورد احترام قرار دادند، و چون ترسیدم شما نیز چنین کنید، خود را معرفی نکردم (26).
دستگیری از ستمدیدگان و نیازمندان
امام زین العالدین علیه السلام همان طور که در عبادتrlm;های فردی زبان زد عام و خاص بود، در عبادات اجتماعی نیز، همه را به حیرت واداشته و خدمتrlm;به خلق، به خصوص دستگیری و دلجویی از نیازمندان را زینتrlm;بخش رفتار خود قرار داده بود، از این رو بسیاری از مورخین، با عبارتrlm;های گوناگون این موضوع را نقل کردهrlm;اند (27).
آن حضرت نسبتrlm;به بهبود وضع زندگی فقراء و محرومین، اهتمام فراوانی داشت و چنان بر این کار مداومت میrlm;ورزید که آثار حمل طعام برای فقرا، بر روی جسم مبارکشان باقی مانده بود، به گونه rlm;ای که نقل شده: <<لما مات علی بن الحسین فغسلوه جعلوا ینظرون الی آثار سواد بظهره، فقالوا: ما هذا؟ فقیل: کان یحمل جرب الدقیق لیلا علی ظهره یعطیه فقراء المدینة; هنگامی که علی بن الحسین رحلت نمود و مسلمانان بدن مبارکش را غسل میrlm;دادند، آثار سیاهی و کبودی را بر پشت آن حضرت مشاهده نمودند، پرسیدند: این آثار برای چیست؟ جواب داده شد که این اثر حمل کیسهrlm; های پر از طعام است که آن حضرت به فقراء مدینه اعطا میrlm;نمودند . (28) >>
همچنین سفیان بن عیینة میrlm;گوید: زهری، شبی سرد و بارانی، علی بن الحسین را مشاهده نمود که بر دوش خود چیزی راحمل میrlm;کرد، پرسید: ای فرزند رسول خدا، این چیست؟ امام علیه السلام فرمود: <<ارید سفرا اعد له زادا، احمله الی موضع حریز; عازم سفری هستم و برای آن سفر زاد و توشه فراهم میrlm;کنم وبه جای امنی منتقل میrlm;سازم .>> زهری عرض کرد: بگذارید غلام من آن را حمل کند، امام علیه السلام قبول نکردند، زهری عرض کرد: پس بگذارید من آن را حمل کنم و شما رااز حمل آن راحت نمایم . آن حضرت فرمود: من خود را از حمل چیزی که باعث نجاتم در سفر میrlm;شود، راحت نمیrlm;کنم .
پس از گذشت چند روز، زهری آن حضرت رامشاهده نمود و گفت: ای فرزند رسول خدا از آن سفری که بیان فرمودید اثری نمیrlm;بینم . امام علیه السلام فرمود: <<بلی یا زهری لیس ما ظننت ولکنه الموت وله کنت استعد، انما الاستعداد للموت، تجنب الحرام وبذل الندی فی الخیر (29); آری ای زهری، آن سفری که تو گمان میrlm;کنی نیست، بلکه منظور من از سفر، سفر مرگ است که برای آن آماده میrlm;شوم، همانا آماده شدن برای مرگ، دوری جستن از حرام و بذل و بخشش چیزهای خوب در راه خیر است .>>
امام علیه السلام و اصلاح جامعه
امامان معصوم علیهم السلام همانند پیامبران الهی، هر کدام بر حسب شرائط زمان خود، به گونهrlm;ای خاص، از کیان اسلام دفاع کرده و اصول و مبانی اعتقادی و احکام الهی را تبلیغ نمودهrlm;اند .
در ابتدای این نوشتار، موقعیت تاریخی و شرایط ویژه زمان امام سجاد علیه السلام به اجمال بیان شد و روشن گردید که خلفای بنی امیه آشکارا قوانین اسلامی را زیر پا میrlm;گذاشتند و از هر گونه ظلم و ستم و اشاعه فحشا دریغ نمیrlm;کردند . این اوضاع سیاسی و جو فرهنگی، شیوه rlm;های مبارزاتی خاصی را میrlm;طلبید، از این رو آن حضرت، برای پیشبرد اهداف الهی و گسترش معارف اسلامی و مقابله باظلم و فساد دستگاه حکومتی بنی امیه، که در حال سرایتrlm;به تمام جامعه اسلامی بود، از شیوهrlm;های خاصی استفاده میrlm;کردند که در ادامه به سه نمونه از آنrlm;ها اشاره میrlm;کنیم .
1- زنده نگه داشتن یاد عاشورا
در زمان حکومت rlm;خلفای بنی امیه، جامعه اسلامی چنان از مسیر خود منحرف شده بود که سنتrlm;های رسول خدا صلی الله علیه و آله علنا ترک، و بدعتrlm; های زیادی در دین گذاشته میrlm;شد و کسانی چون یزید، که همه فرقهrlm; های اسلامی بر فاسق بودن او اتفاق نظر دارند و ترک نماز و شرب خمر را به او نسبت میrlm;دهند (30) ، در راس حاکمیت اسلامی قرار گرفتند، از این رو امام حسین علیه السلام با هدف مبارزه با ظلم و فساد عمال بنی امیه و احیاء سنت امر به معروف و نهی از منکر و باز گرداندن جامعه اسلامی به مسیر مستقیم، آن حماسه بزرگ تاریخ را رقم زد و با اهداء خون خود، نهال نوپای اسلام را زنده نگه داشت .
پس از واقعه جانسوز عاشورا، امام سجاد علیه السلام در هنگام اسارت در کوفه و شام، بدون هیچ ترس و واهمه ای از دستگاه جبار بنی امیه، با خطبهrlm;های آتشین خود به روشنگری جامعه نسبت rlm;به چنین واقعه اسفباری پرداخت و مردم را از عواقب شوم آن، آگاه ساخت . پس از آن نیز از هر فرصتی برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و بیان نمودن آن قیام عظیم، استفاده میrlm;نمود . به عنوان نمونه آن حضرت در موقعیتrlm;های مختلف به یاد مظلومیت پدر و فرزندان و یاران با وفایش میrlm;گریست . از جمله در روایتی نقل شده که آن حضرت، هر زمان ظرف آبی را برای نوشیدن برمیrlm;داشت میrlm;گریست، از ایشان درباره علت این کار سؤال شد، فرمودند: <<وکیف لا ابکی وقد منع ابی من الماء الذی کان مطلقا للسباع والوحوش (31); چگونه گریه نکنم در حالی که آب برای استفاده وحوش و درندگان آزاد بود، ولی پدرم از آن منع شد .>>
بدون شک چنین کارهایی از طرف امام، اثر و نتیجه سیاسی مثبتی داشت; چون یادآوری مکرر فاجعه کربلا نمیrlm;گذاشت که ظلم و جنایتrlm;حکومت اموی از خاطره rlm;ها فراموش شود و از طرفی در افکار عمومی برای حکام اموی بسیار گران تمام میrlm;شد و مشروعیت آنان را زیر سؤال میrlm;برد .
2- پند و ارشاد امت
روش دیگر امام علیه السلام در حفظ کیان اسلام و تبلیغ معارف الهی و مبارزه با ظلم و فساد، همان روش عمومی اولیاء الهی و ائمه اطهار علیهم السلام بود، یعنی از راه موعظه و پند و ارشاد، مردم را با اندیشه rlm;های ناب اسلام، آشنا میrlm;نمود و همچون پدری دلسوز و مهربان، آنان را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی، بر حذر میrlm;داشت و همچون خورشیدی فروزان راه هدایت و رستگاری را بر مردم روشن میrlm;نمود . برخی از این مواعظ و بیانات، سخنانی است که هر روز جمعه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله ایراد میrlm;فرمود (32). همچنین سخنان و مواعظ دیگری که آن حضرت در جمع شیعیان و پیروان خاص خود ایراد میrlm;کردند، از طریق یارانی چون ابو حمزه ثمالی نقل شده است .
علاوه بر این، امام علیه السلام به صورت حضوری یا در قالب نامه، فقها و محدثان و قضات درباری را مورد وعظ و پند قرار میrlm;دادند و آنان را به پیروی از حق، دعوت میrlm;نمودند . برای نمونه امام علیه السلام در نامهrlm;ای دلسوزانه به زهری از محدثان و فقیهان دربار عبد الملک بن مروان، او را از عاقبت کارش آگاه ساخت و از او خواست که از گمراهی دست کشیده و راه راست را در پیش گیرد . در فرازی از این نامه امام سجاد علیه السلام چنین میrlm;فرماید: <<احذر فقد نبئت وبادر فقد اجلت انک تعامل من لا یجهل وان الذی یحفظ علیک لا یغفل، تجهز، فقد دنا منک سفر بعید وداو ذنبک فقد دخله سقم شدید (33); بر حذر باش که به تو اعلام [خطر] شد و گام بردار و عمل کن که به تو مهلت داده شده، به درستی که با کسی معامله میrlm;کنی که نادان و جاهل نیست و آن کسی که حساب اعمال تو را نگه میrlm;دارد از تو غافل نمیrlm;شود، پس آماده سفر باش که سفری دور در پیش داری و گناهت را درمان کن که تrlm;سختrlm; بیمار شده است .>>
امام علیه السلام با این شیوه حکیمانه، ضمن این که مردم را موعظه و نصیحت میrlm;کرد و تفکرات اصیل اسلامی را به آنان منتقل میrlm;نمود، از آن به عنوان شیوهrlm;ای سیاسی برای مقابله با ظلم و ستم دستگاه حاکم استفاده میrlm;نمود، و در عین حال ساسیتrlm;حکومت را بر نمیrlm;انگیخت . در نتیجه، آن حضرت میrlm;توانست در یک فضای مناسب، اهداف و آرمانrlm;های والای خود را عملی سازد .
3- اصلاح در قالب دعا
هر چه از حاکمیتrlm;خلفای بنی امیه میrlm;گذشت، انحطاط جامعه بیشتر میrlm;شد و اهل بیت علیهم السلام که کفو قرآن بودند، (34) مورد بیrlm;توجهی و بیrlm;مهری بیشتری قرار میrlm;گرفتند . آنان بر منبرها لعن میrlm;شدند (35) و حکام بنی امیه مورد ستایش قرار میrlm;گرفتند . کار به جایی رسیده بود که در جامعهrlm;ای که جهاد و شهادت و علم و تقوا ارزش بود، خنیاگران و آوازه rlm;خوانrlm;ها ارزش پیدا کردند، چنان که یکی از آوازه خوانrlm; های مشهور زن، وقتی وارد مکه شد، آن چنان مورد استقبال قرار گرفت که در مورد هیچ مفتی و فقیه و محدثی سابقه نداشت (36).
در چنین جامعهrlm;ای و با در نظر گرفتن محدودیت و فشار سیاسی، امام سجاد علیه السلام دعا و نیایش را به عنوان راه کاری مناسب برای مقابله با چنین وضعیتی انتخاب نمود و با این روش حکیمانه، جامعهrlm;ای را که در حالت رکود اخلاقی بود، تحرکی دوباره بخشید و نور ایمان را در دلrlm;های تیره و تار آنان زنده کرد . امام علیه السلام در این دعاها گذشته از مسائل اعتقادی و اخلاقی، به دو جنبه خاص توجه و اهتمام ویژه میrlm;ورزید:
الف: امامت: امام سجاد علیه السلام در بسیاری از ادعیه، به حق مسلم اهل بیت علیهم السلام که توسط بنی امیه غصب شده بود، تصریح میrlm;نمودند تا از این طریق مردم را از این موضوع آگاه سازند که حاکمان و جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند . آن حضرت در فرازی از صحیفه سجادیه میrlm;فرمایند: <<اللهم ان هذا المقام لخلفائک واصفیائک وموضع امنائک فی الدرجة الرفیعة التی اختصصتهم بها قد ابتزوها . . . حتی عاد صفوتک وخلفائک مغلوبین مقهورین مبتزین (37); خداوندا! مقام خلافتrlm;برای خلفای توست و برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانتrlm;های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آنrlm;ها اختصاص دادی، ولی دیگران از آنrlm;ها گرفتند . . . تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان از بین رفته است .>>
ب) بیان فضیلت اهل بیت علیهم السلام: آن حضرت در مقابل تبلیغات سوء دستگاه حاکم بر ضد اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او را با دیگر ادعیه، همراه میrlm;ساختند، تا از این طریق، علاوه بر این که اهل بیت علیهم السلام را جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی کنند، فضائل و مقام و منزلت والای آنان را نیز بیان نمایند . ایشان در ضمن یکی از ادعیه میrlm;فرمایند: <<وصل علی محمد و آله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین (38); [خداوندا! درود رستrlm;بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او که انسانrlm;های نیکو سرشت و پاکیزه و بزرگوار و نجیب هستند .>>
_______________________________
1) ر . ک: ارشاد شیخ مفید، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، صrlm;253; بحار الانوار، مجلسی، المکتبة الاسلامیه، جrlm;46، صrlm;12 .
2) ارشاد شیخ مفید، همان، صrlm;254; بحار الانوار، همان .
3) تاریخ طبری، مطبعة الاستقامة، جrlm;4، صrlm;374; مروج الذهب، مسعودی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، جrlm;3، صrlm;82; الکامل، ابن اثیر، دار صادر، جrlm;4، صrlm;111 .
4) البدایة و النهایة، ابن کثیر، دار الکتب العلمیة، جrlm;8، صrlm;224 .
5) همان، صrlm;228; الکامل، ابن اثیر، دار احیاء التراث العربی، جrlm;2، صrlm;602; مروج الذهب، مسعودی، همان، صrlm;84; تاریخ طبری، همان، صrlm;383 .
6) اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، شیخ طوسی، دانشگاه مشهد، صrlm;123 .
7) مروج الذهب، مسعودی، دار الاندلس، جrlm;3، صrlm;166، الوافی بالوفیات، ابن صفدی، النشرات الاسلامیه، جrlm;11، صrlm;308; تاریخ اسلام، ذهبی، دارالکتاب العربی، حوادث سنه 81- 100 .
8) نهج البلاغه، خطبه 3 .
9) اصول کافی، کلینی، دار الاضواء، جrlm;1، صrlm;198 .
10) همان، صrlm;256 .
11) سیر اعلام النبلاء، ذهبی، مؤسسة الرسالة، جrlm;4، صrlm;389 .
12) فی رحاب ائمة اهل بیت، محسن امین عاملی، دار التعارف، جrlm;3، صrlm;213 .
13) الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، المکتبة الاسلامیة، جrlm;15، صrlm;18 .
14) همان، جrlm;13، صrlm;345- 359 .
15) سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق علیه السلام، صrlm;271 به نقل از صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدر الدین بلاغی، (مقدمه) صrlm;37 .
16) الامالی، شیخ صدوق، مجلس 59، صrlm;301- 306; الخصال، شیخ صدوق، باب خمسین و مافوقه، صrlm;564- 570; تحف العقول، حرانی، دارالکتب الاسلامیه، صrlm;255 .
17) مناقب ابن شهر آشوب، دار الاضواء، جrlm;4، صrlm;162 .
18) تهذیب الکمال، المزی، مؤسسة الرسالة، جrlm;20، صrlm;390; سیر اعلام النبلاء، همان، صrlm;392 .
18) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دار احیاء التراث العربی، جrlm;1، صrlm;27 .
20) تهذیب الکمال، همان; سیر اعلام النبلاء، همان; حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی، دار الفکر، جrlm;3، صrlm;135 .
21) حلیة الاولیاء، همان، صrlm;133 .
22) تهذیب الکمال، همان، صrlm;389; بحار الانوار، مجلسی، همان، صrlm;80; مناقب ابن شهر آشوب، همان، صrlm;163; تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، دار الفکر، جrlm;41، صrlm;377 .
23) صف/8 .
24) تهذیب الکمال، همان، صrlm;400; سیر اعلام النبلاء، همان، صrlm;398; مناقب ابن شهر آشوب، همان، صrlm;183; حلیة الاولیاء، همان، صrlm;139 .
25) الطبقات الکبری، ابن سعد، دار صادر، جrlm;5، صrlm;216; سیر اعلام النبلاء، همان، صrlm;388; حلیة الاولیاء، همان، صrlm;138 .
26) بحار الانوار، همان، صrlm;69 .
27) سیر اعلام النبلاء، همان، صrlm;393; بحار الانوار، همان، صrlm;66; تهذیب الکمال، همان، ص 392 .
28) حلیة الاولیاء، همان، صrlm;136; مناقب ابن شهر آشوب، همان، صrlm;167; بحار الانوار، همان .
29) مناقب ابن شهر آشوب، همان، صrlm;166; بحار الانوار، همان .
30) ر . ک: مروج الذهب، همان، صrlm;79; الکامل، ابن اثیر، همان، صrlm;127; البدایة و النهایة، همان، صrlm;232; مجمع الزوائد هیثمی، دار الکتاب العربی، جrlm;5، صrlm;241; مسند ابویعلی، دار المامون، جrlm;2، صrlm;176 .
31) بحار الانوار، همان، صrlm;109 .
32) تحف العقول، همان، صrlm;252 .
33) همان، صrlm;276 .
34) احادیث زیادی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اینrlm;جا نقل شده است: از جمله حدیث ثقلین که اکثر کتب روائی شیعه و سنی آن را نقل کردهrlm;اند مثل: کنز العمال، فاضل هندی، مؤسسة الرساله، جrlm;1، صrlm;380; صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، جrlm;4، صrlm;1873; اسد الغابة، ابن اثیر، جrlm;2، صrlm;12 .
35) معجم البلدان، یاقوت بن عبد الله الحموی، دار احیاء التراث العربی، جrlm;3، صrlm;192 .
36) الاغانی، ابو الفرج اصفهانی، دار احیاء التراث العربی، جrlm;8، صrlm;225 .
37) صحیفه سجادیه، دعای 48 .
38) همان، دعای 6 .